Εισήγηση του Τ.Δ. από την «Η διαμεσολάβηση των συνομήλικων ως μέσο για την καταπολέμηση του φαινομένου της βίας και του εκφοβισμού στα σχολεία» που διοργανώθηκε από τη Β’ Ε.Λ.Μ.Ε. Αιτωλοακαρνανίας, 21.11.2012

Καλησπέρα και από εμένα. Οφείλω να ευχαριστήσω και εγώ με τη σειρά μου τους ανθρώπους της Β΄ Ε.Λ.Μ.Ε. Αιτωλοακαρνανίας για την πολύ σημαντική αυτή πρωτοβουλία αλλά και όλους εσάς που μας τιμάτε με την παρουσία σας.

Όμως πάντα νιώθουμε την ανάγκη να απευθυνόμαστε με σεβασμό και αγάπη σε αυτό που λέμε εκπαιδευτική κοινότητα, τους εκπαιδευτικούς, τους δασκάλους και γι’ αυτό θα προσπαθήσω να προσεγγίσω το θέμα με «κρίσιμες έννοιες» και «φράσεις κλειδιά» ακριβώς γιατί είναι τόσο μεγάλο και σύνθετο το θέμα το οποίο πραγματικά σήμερα μόνο αγγίζουμε.

Επέλεξα να δώσω έναν τίτλο στη σημερινή εισήγησή μου: «Σχολική βία και Διαμεσολάβηση» και για να τον κάνω πιο απλό θα προσπαθήσω να δώσω έναν επεξηγηματικό υπότιτλο προσθέτοντας: «Νεανική Παραβατικότητα και Σχολείο». Άρα αυτές είναι οι έννοιες στις οποίες θα επικεντρωθώ και θα προσπαθήσω – κάνοντας μία περιοδολόγηση – να δω πως πλησιάζει το σχολείο – οι δάσκαλοι και βέβαια οι μαθητές τις έννοιες του δικαίου, της βίας αλλά και την οργανωμένη δικαιοσύνη στον τόπο μας.

Υπάρχουν δύο πολύ μεγάλοι σταθμοί που θα έλεγα ότι σηματοδοτούν την «αποτυχία» μας να προσεγγίσουμε την νεανική παραβατικότητα. Όπως όλοι θα προσέξατε χρησιμοποιούμε τον όρο «Παραβατικότητα» και όχι τον όρο «Εγκληματικότητα», ακριβώς για να αποφύγουμε τον «στιγματισμό» (την «ρετσινιά») του ανηλίκου.

Διαφορές 19ου – 20ου και 21ου αιώνα

Σε ποινικό επίπεδο η ποινική διαδρομή σταματά περίπου για την Ευρώπη το 1980 – μιλάμε για την δεκαετία 1960 με 1980 – όπου πραγματικά ο ποινικός νόμος – σε πανευρωπαϊκό επίπεδο – νιώθει «αδύναμος» να προχωρήσει, θεωρώντας ότι η «καταστολή» και η αύξηση της «ποινικοποίησης» οδηγεί μόνο σε προβλήματα και το «πρόβλημα» δημιουργεί την εκκωφαντική έκρηξη που συντελείται στο «σωφρονιστικό υποσύστημα» – κοινώς στη φυλακή ή στο αναμορφωτήριο – όταν μιλάμε για τους ανηλίκους.

Αυτό το «παράδειγμα» οδηγεί τον ποινικό νόμο να θελήσει να σταματήσει να «ποινικοποιεί» πλέον πράξεις ανηλίκων και να αρχίσει να σκέφτεται «διαφορετικά» το θέμα των ανηλίκων, «διαφορετικά» δηλαδή την προσέγγιση απέναντι στους ανηλίκους, γιατί και σήμερα στη χώρα μας ο ποινικός νόμος είναι ίδιος για όλους και απλά ένα ειδικό κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα αναφέρεται στους ανηλίκους, παρότι έχουν έρθει στη συνέχεια καινούργιοι και εδώ νόμοι που ακολούθησαν αυτή την ευρωπαϊκή τάση προσπαθώντας να σταματήσουν – να «φρενάρουν» την συνεχή ποινική επέμβαση.

Άρα το μοντέλο του ποινικού νόμου απέναντι στους ανηλίκους είναι κάποια «μη»: «μην επέμβεις», «μη τα κάνεις χειρότερα τα πράγματα», «μη τον αποκλείσεις», μη τον «στιγματίσεις», γιατί πολλές φορές είναι κάτι τελείως περιστασιακό, το οποίο πραγματικά θα ξεχαστεί, θα ξεπεραστεί και θα μιλήσουμε για βελτίωση του ανηλίκου και όχι βέβαια για τιμωρία ή «ανταπόδοση».

Όχι στον ποινικό Σωφρονισμό

Η Ελλάδα σταδιακά αναγνώρισε αυτές τις ιδιαιτερότητες – ειδικά της νομοθεσίας, όταν πρόκειται να ασχοληθεί με την παραβατικότητα των ανηλίκων. Στην Ελλάδα αυτοί οι νόμοι – αυτή η ευρωπαϊκή όπως σας είπα τάση – μεταφέρθηκε με δύο νόμους τόσο το 2003 όσο και το 2010¹. Άρα ολοκληρώσαμε ένα «σταμάτημα» της ποινικής κατασταλτικής νομοθεσίας απέναντι στους ανηλίκους.

Αυτό όμως αφορά μόνο αυτό που ορίζουμε ως «hard law», το οποίο είναι το σύνηθες και στην Ελλάδα, γιατί ακριβώς έχουμε μια μεγάλη έλλειψη από κανόνες «soft law», δηλαδή μη δεσμευτικούς κανόνες, ή αυτό που μπορούμε να πούμε ότι είναι «κανόνες δεοντολογίας», είναι «καλές πρακτικές» ή πολλά άλλα, τα οποία θα δούμε ότι παρουσιάζουν μια τεράστια γκάμα έλλειψης σε εμάς, που θα μπορούσαμε όμως να εφαρμόσουμε και ακριβώς ένα μέρος από αυτά είναι οι «κανόνες της διαμεσολάβησης».

Άρα είναι ήδη ορατή η πρώτη «αποτυχία» είναι αυτού του «βαριού» ποινικού συστήματος να ασχοληθεί με τους νέους. Έφτασα στη συνέχεια σε αυτά τα «μη» που είπα, τα οποία είναι γνωστά και ως «Η άρνηση των 4 d»²  – σε δική μου απλή απόδοση ορίζονται και είναι: η Απεγκληματοποίηση – η Αποποινικοποίηση. Άτυπες – κατά παρέκκλιση – διαδικασίες στους νέους, (έχουμε δηλαδή νέες ειδικές διαδικασίες – δεν έχουμε ακροαματικότητα, δεν έχουμε τη «σκληρή» αίθουσα του ποινικού δικαστηρίου – διαφοροποιημένα μέτρα), έχουμε την Αρχή της Δίκαιης Δίκης και βέβαια την Αποïδρυματοποίηση.

Άρα αν θέλουμε να οριοθετηθούμε χρονικά τον προηγούμενο αιώνα θεωρώ ότι απλά «σταματήσαμε» με τον ποινικό νόμο. Πιστεύω ότι στις αρχές του 21ου αι. «σταματήσαμε» και με το «τέλος» της Προνοιακής Πολιτικής. Ιδιαίτερα μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο όπου η εμπλοκή πολλών προνοιακών ιδρυμάτων κατέληγαν τελικά στο ίδιο «στιγματιστικό» αποτέλεσμα. Είδαμε σιγά-σιγά ότι εγκαταλείπεται αυτή η πολιτική και άρα τώρα μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ένα δεύτερο οριστικό τέλος και το ονομάζω εγώ προσωπικά «Τέλος της Προνοιακής Πολιτικής».

Βία – Γενικευμένη Ανομία – Όχι Ειδική Περίπτωση

Δεν παύει όμως να υπάρχει το πρόβλημα. Το πρόβλημα της βίας ειδικά στους νέους – η νεανική παραβατικότητα – εγώ θα το ονομάσω ίσως και Πολιτική Ανυπακοή. Άρα ξανά και ξανά επανερχόμαστε σε αυτό που όλοι προηγούμενοι τόνισαν και λέγεται Πρόληψη. Μια πρόληψη που αναζητά ρόλο μέσα στο σχολείο – ζητάει την «εμπλοκή» της κοινότητας, μέσα σε ένα τεράστιο γενικευμένο περιβάλλον «ανομίας», όπως αυτό της χώρας μας.

Δηλαδή αυτό το οποίο νομίζαμε ότι είναι «ειδική περίπτωση» – ο ανήλικος – ο παραβατικός, ξαφνικά κοιτάμε και είναι όλοι. Όλοι φορούν το ίδιο ντύσιμο, όλοι έχουν την ίδια κουλτούρα, όλοι κάνουν τα ίδια πράγματα. Άρα εδώ φτάνουμε, στο μεταίχμιο ακριβώς του 2000 που αφυπνίζεται η Ευρώπη και σιγά σιγά και η Ελλάδα απαντώντας το θέμα ότι πια δεν έχουμε να κάνουμε με εξειδικευμένες – ατομικές ή ειδικές περιπτώσεις, αλλά έχουμε μια γενικευμένη βία ανηλίκων, μια γενικευμένη ανομία.

Εδώ θα κάνω μια μικρή παρέμβαση λέγοντας ότι «ανομία» δεν είναι μόνο οι θεωρίες του Metron και ότι γενικά η θεωρία της  εγκληματολογίας αναφέρει, αλλά η χαρακτηριστική και γενικευμένη κρίση των αξιών – γιατί ανομία δεν είναι μόνο το μεγάλο έλλειμμα ή η άρνηση υπακοής των νόμων, είναι και το αυθαίρετο που χτίζει ο πατέρας του ανηλίκου, είναι η αυθαιρεσία των υπηρεσιακών παραγόντων στις προαγωγές των εκπαιδευτικών, είναι και η καθημερινή μας ζωή και όλα τα «μικρά» καθημερινά πράγματα που οι ανήλικοι τα βιώνουν, τα καταλαβαίνουν, και βέβαια δεν τα δέχονται.

Γι’ αυτό υποστηρίζω ότι δεν χρειαζόμαστε τον ποινικό νόμο και ούτε την προνοιακή πολιτική γιατί δεν είναι μια «ειδική» περίπτωση, έχουμε μια μεγάλη ομπρέλα που λέγεται πρόληψη, ξανά πρόληψη και ξανά πρόληψη και εδώ πραγματικά έχουμε το καινούριο μοντέλο – πρόταση – αυτό που λέγεται Αποκαταστατική Δικαιοσύνη. Είναι ένα νέο «παράδειγμα» στη διαχείριση αυτού του προβλήματος που βέβαια πρέπει να συμμετάσχει και η τοπική κοινωνία και η εκπαιδευτική κοινότητα ακόμα και οι νομικοί. Οι νομικοί θεωρούνται ότι αντιδρούν στη διαμεσολάβηση, παρότι έχει καθιερωθεί και σαν τρόπος επίλυσης των μικρών διαφορών, και έτσι ξεκίνησε, και θα χαιρόμουν πολύ αν οι τοπικοί συνδικαλιστές ήταν εδώ σήμερα, αλλά θα πρέπει να συμβάλουμε να λυθούν προβλήματα, που δεν είναι ανάγκη να φτάσουν στο Δικαστήριο. Όμως να λυθούν με κανόνες δικαίου.

Χρησιμοποιώντας τη διάκριση άλλο το νόμιμο άλλο το σωστό που εισήγαγε ο Rawls στη Θεωρία της Δικαιοσύνης, σας αναφέρω ένα πρακτικό παράδειγμα: Στο παιδί που έσπασε ένα τζάμι μη φέρετε τον πατέρα του να πληρώσει τη ζημιά, βάλτε το παιδί δύο ώρες μετά το σχόλασμα να κάνει καθαριότητα στην αίθουσα γυμναστικής. Αυτό όμως για να το εμβαθύνουμε ακόμα με τρόπους διαμεσολάβησης, να το κρίνουν οι διαμεσολαβητές, να μπει στη διαδικασία της διαμεσολάβησης. Πάρτε ένα παράδειγμα την Αμερική. Τα δικαστήρια ανηλίκων στην Αμερική έχουν μόνο ένα ενήλικο, τον Πρόεδρο που είναι νομικός, όλοι οι άλλοι είναι εκλεγμένοι από τα παιδιά. Αφήστε τα παιδιά να εκλέξουν τους δικαστές τους. Δεν είναι μόνο διαμεσολαβητές είναι και κριτές. Αφήστε να τους κρίνουν οι ίδιοι και να τους εκλέξουν οι ίδιοι. Αφήστε αυτούς να βρουν τις διαφορές και πάμε να δούμε πως αυτό μπορείτε να το κάνετε πραγματικότητα.

Επειδή δεν έχουμε τέτοια παραδείγματα, αυτά που οι ξένοι λένε καλές πρακτικές ή “soft law”. Εμείς δεν έχουμε παράδοση σαν Δίκαιο σε “soft law” κανόνες, έχουμε μόνο σκληρούς κανόνες, “hard law”, δηλαδή πρέπει να ψηφιστεί από την Βουλή, να γίνει το Κράτος και να δεήσει ο Υπουργός να κάνει  την εγκύκλιο για να το εφαρμόσετε εσείς. Όμως όχι. Υπάρχουν πρακτικές που μπορείτε να εφαρμόσετε. Αυτές οι πρακτικές τις ανέφερε πολύ απλά η κα Αρτινοπούλου, εγώ θα τονίσω μόνο αυτές που κατά την άποψη ενός νομικού έχουν μια ιδιαίτερη σημασία.

1. Μην διαπραγματεύεστε θέσεις. Μην ξεκινάτε δηλαδή ποιος είναι ο ένας και ποιος είναι ο άλλος.
2. Διαχωρίστε τους ανθρώπους από το πρόβλημα. Επιτεθείτε στο πρόβλημα και όχι στους ανθρώπους.
3. Μάθετε να ακούτε, επικεντρωθείτε στο πρόβλημα, βρείτε αμοιβαίο όφελος και να το κάνουμε και ανάποδα για να το κάνετε και πιο ευέλικτο στους μαθητές κάντε ερωτήσεις και ρωτήστε γιατί αυτό είναι δίκαιο, γιατί αυτό είναι σωστό, τι θα γινόταν αν; και βάλτε μια υπόθεση εργασίας για να βρουν μόνοι τους την οδό διαφυγής.
4. Και αντιστρέψτε τη θέση του καθενός, τι θα έκανες εσύ στη θέση του;
5. Βάλτε τους αυτούς τους ίδιους να κρίνουν και να αποφασίσουν.

Άρα με αυτές τις πρακτικές, με αυτούς τους κανόνες βρίσκουμε ένα καινούριο τρόπο δικαιοσύνης που πρέπει εσείς να θέσετε στα παιδιά. Άρα ξαναέρχομαι σε αυτό που έδωσα σαν υπότιτλο. Φτιάξτε μέσα από καλές πρακτικές κανόνες δίκαιους, με ισότητα. Αν εσείς διδάξετε ισότητα είναι σίγουρο ότι τα παιδιά της Χρυσής Αυγής θα βγουν από τα σχολεία. Όπως ο κάθε ορθόδοξος έχει δικαίωμα να φτιάχνει εκκλησία όπου πηγαίνει μετανάστης, έτσι και ο κάθε μουσουλμάνος έχει το δικαίωμα να φτιάξει τον δικό του οίκο θρησκείας. Αν τα διδάξετε όλα αυτά, με σωστούς κανόνες, είναι σίγουρο ότι θα υπηρετήσετε όχι μόνο το δίκαιο αλλά και θα σπάσετε τους θύλακες της βίας μέσα στα σχολεία και με τη διαμεσολάβηση θα αποφύγετε τις συγκρούσεις.

Έτσι λοιπόν σαν επίλογο σε όλα αυτά εγώ θα πρότεινα στους δασκάλους να ξανά μελετήσουν και να ξανά διδάξουν την Αντιγόνη του Σοφοκλή, να εξηγήσουν ότι άλλο είναι το δίκαιο και άλλο η εφαρμογή της δικαιοσύνης στην καθημερινή πρακτική. Κάντε μια φιλική προς το παιδί δικαιοσύνη, δώστε του την ευκαιρία να αποκαταστήσει το σωστό, δείτε το πρόβλημα και οι ίδιοι από άλλη θέση, αλλάξτε θέσεις, τι θα έκανε ο ένας στη θέση του άλλου.

Σε αυτό λοιπόν το συγκεκριμένο περιβάλλον ζητάμε την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην πρόληψη με προγράμματα, με σεμινάρια και εδώ είναι και η βοήθεια των νομικών που πιθανά θα μπορέσουν να συνδράμουν το έργο των δασκάλων και των καθηγητών, ακριβώς γιατί όπως πολλές φορές η καθ. κα Αρτινοπούλου έχει πει: «είναι αδύνατον να έχετε όλα τα καπέλα μαζί στη διάρκεια της εκπαίδευσης».

Στην ουσία με αυτά που σας λέω τι σας ζητώ; Σας ζητώ να περάσετε κανόνες δικαίου στους νέους. Αυτός είναι ένας τρόπος που προτείνει η διαμεσολάβηση, η διαμεσολάβηση σαν αποκαταστατική δικαιοσύνη στα πλαίσια της πρόληψης και στα πλαίσια αποφυγής είτε πρόνοιας είτε και ποινικού νόμου.

Συνήθως οι μαθηματικοί, για να δώσω και ένα παράδειγμα από άλλο χώρο, αφορά μια αραβική παροιμία που έχει να κάνει με τα μαθηματικά δηλαδή το πώς πρέπει «να δούμε» αλλιώς τα θέματα και να μάθουμε να ρωτάμε διαφορετικά. Όσοι έχετε διαβάσει θεωρία Μαθηματικών θα το ξέρετε. Υπάρχει μια κλασσική αραβική παροιμία που την λένε σε όλες τις πολυεθνικές εταιρίες σαν μάθημα διοίκησης των στελεχών, η αναφέρεται σε ένα παλιό, γέροντα καμηλιέρη που πεθαίνει και αφήνει κληρονομιά στα παιδιά του 17 καμήλες. Είχε δε πει στον πρώτο – προτού πεθάνει – εσύ θα πάρεις τις μισές, στον δεύτερο εσύ θα πάρεις το 1/3 και στον τελευταίο εσύ θα πάρεις το 1/9. Το 17 όμως δεν διαιρείται ούτε δια του 2, ούτε δια του 3 ούτε δια του 9. Στο αραβικό αυτό παραμύθι εμφανίζεται σαν από «μηχανής θεός» μια γριά με μια καμήλα και λέει στα παιδιά: «Για να σας βοηθήσω να λύσετε το πρόβλημα σας χαρίζω την δική μου καμήλα» και έτσι οι καμήλες γίνονται 18. Ως εκ θαύματος αυτόματα ο ένας παίρνει 9 (1/2), ο δεύτερος που του είχε πει το 1/3 παίρνει 6 (9+6=15) και ο τρίτος που του είχε πει το 1/9 παίρνει 2, οπότε σύνολο κάνει 17. Έτσι λένε στην γριά – χαρούμενοι πια – σου χαρίζουμε πίσω την καμήλα που μας έδωσες.

Άρα βρείτε τρόπους επίλυσης διαφορών με κλασσικές αρχές Δικαίου, με αρχές ισότητας και με καινούριες πρακτικές, προσπαθώντας να βάλετε την Αποκαταστατική Δικαιοσύνη στην διαμεσολάβηση των ανηλίκων, στα πλαίσια του σπουδαίου εκπαιδευτικού έργου που υλοποιείται.

Σας ευχαριστώ πάρα πολύ.

 __________________

1. Πρόκειται για τους Νόμους: 3189/2003 και 3860/2010.
2. Decriminalization – Diversion - Due Process – Deinstitutionalization.